Arm in Nederland: een groot gezondheidsrisico

Armoede is een grote risicofactor voor gezondheid. Zeer rijke mensen leven bijna 7,5 jaar langer dan zeer arme. Een lage opleiding, zwaar werk, geldgebrek en chronische stress eisen hun tol. Stichting Gratis Gezond wil de vicieuze cirkel helpen te doorbreken en de hand reiken op plekken in de samenleving waar een gezondere leefstijl het hardst nodig is: bij mensen thuis die wel gezónd willen maar die niet weten hóe met minimale middelen.

De levensverwachting van Nederlanders bij geboorte, 81,5 jaar, wordt vaak gesplitst naar geslacht – die van vrouwen is een paar jaar hoger dan die van mannen. Bij een onderscheid naar inkomen zijn de verschillen veel groter. Nederlanders in de laagste inkomensklasse worden gemiddeld 77 jaar. In de hoogste inkomensklasse: 84,4 jaar. Een verschil tussen rijk en arm van bijna 7,5 jaar.

Mensen onderaan die ladder leven statistisch gezien niet alleen korter, ze brengen in hun kortere leven ook vijftien jaren minder door in goede gezondheid dan mensen met een hoger inkomen, meldt het CBS. Arm zijn is, kortom, een gezondheidsrisico.

Combinatie van nadelige factoren

Gezondheidsklachten komen echter niet puur voort uit een laag inkomen, zegt Maria van den Muijsenbergh, onderzoeker bij kenniscentrum Pharos en bijzonder hoogleraar gezondheidsverschillen in Nijmegen. „Armoede komt nooit alleen. Arm zijn hangt samen met een kluwen aan factoren die nadelig zijn voor de gezondheid.”

De lage levensverwachting van mensen met lagere inkomens vloeit voort uit  ál het nadeel dat kleeft aan het bungelen onderaan de maatschappelijke ladder.

 Ongezond eten is goedkoop

Gebrek aan geld – en de beleving daarvan – heeft een directe invloed op de gezondheid.

Ongezond eten is vaak goedkoop. Een zak huismerk-chips van 200 gram is ruim twee keer zo voordelig als een zakje cashews à 150 gram. Genoeg calorieën binnenkrijgen is bijna nooit meer een probleem voor arme mensen in Nederland. Gezónde calorieën binnenkrijgen is dat wel!  Ongezond voedsel met veel calorieën is vaak goedkoper dan gezond voedsel met minder calorieën, en geeft ook een meer verzadigd gevoel. Daarnaast is het almaar moeilijker geworden voor mensen met weinig geld om gezond voedsel te kopen. In de afgelopen twintig jaar stegen de prijzen van gezond voedsel en diensten relatief veel harder dan die van ongezond eten en drinken. Fruit en vis zijn sinds 1996 veel harder in prijs gestegen dan de gemiddelde prijs van voedingsmiddelen. Suiker, snoep en ijs zijn in de afgelopen tien jaar juist goedkoper geworden, zelfs in absolute zin.

Sportabonnement is te duur

Ook lichaamsbeweging schiet er vaak bij in. Mensen met weinig geld kunnen zich meestal geen abonnement veroorloven op de sportschool of het zwembad. Geldtekort is bovendien de belangrijkste reden om doktersbezoek uit te stellen, zo becijferde TNS Nipo al in 2016. Zeker tien procent van de Nederlanders meed in dat jaar zorg om het betalen van het eigen risico te voorkomen.

Stress is een ziekmakende factor

En dan zijn er nog indirecte effecten op de gezondheid. Grote geldzorgen leggen beslag op de mentale vermogens, wijst onderzoek uit. Andere cognitieve vaardigheden raken in de knel, zoals het maken van langetermijnplannen en het weerstaan van verleidingen. „Chronische stress maakt apathisch, en minder doelgericht”, zei lector armoede en schulden aan de Hogeschool Utrecht, Nadja Jungmann, eerder in NRC. Aan het eind van een stressvolle dag lijkt een frietje halen al gauw aantrekkelijker dan boontjes doppen.

Chronische stress is niet alleen fnuikend voor de gezondheid door de impact op vaardigheden als vooruitplannen en het beheersen van impulsen. Stress zelf is ziekmakend. Er komt cortisol vrij, een stresshormoon dat het lichaam helpt alert te blijven. Verdwijnt de bron van de stress dan ebt de cortisol weg. Blijft de stressbron bestaan, zoals bij aanhoudende armoede, dan blijft het lichaam cortisol aanmaken. Dat is riskant. Er is een grotere kans op slaapproblemen, burnout, infecties als gevolg van een verzwakt immuunsysteem, hart- en vaatziekten. Bovendien beïnvloeden stresshormonen de suikerhuishouding in het lichaam, zodat de kans op suikerziekte toeneemt. „Zo draait de spiraal almaar verder naar beneden”, aldus Van den Muijsenbergh.

Roken is dodelijk

Gezond eten. Bewegen. Afvallen. Stoppen met roken. Alleen al dat laatste is een grote opgave. Laagopgeleiden roken vaker én steviger dan hoogopgeleiden. Een roken hangt vaak weer samen met stress, bijvoorbeeld stress over geldgebrek. 

Obesitas is een armoedeziekte

Obesitas wordt vaak een welvaartsziekte genoemd, maar eigenlijk klopt dat niet. Zeker niet in de Nederlandse context. Zwaar overgewicht is een groter probleem bij arme mensen dan bij rijke. Dat valt bijvoorbeeld te zien in de percentages obesitas per wijk. Obesitas is feitelijk een ziekte die samenhangt met armoede.

Zeker in de grote steden is er een duidelijk verband tussen het gemiddelde inkomen en hoeveel procent van de bevolking in die wijk obesitas heeft. Hoe lager het gemiddelde inkomen, hoe meer mensen obesitas hebben.

Cijfers spreken boekdelen. Van mensen met alleen basisonderwijs heeft bijna een kwart obesitas. Van mensen met een HBO- of universitaire graad ongeveer 9 procent. Vertaald naar suikerziekte: ruim 1 op de 10 mensen met alleen basisonderwijs lijdt aan diabetes type 2. Van universitair opgeleiden één op de 43. Juist diabetes vergt acties die patiënten, afdalend in hun spiraal, overvragen.

Woonstress

En dan is er de woonstress. De huizen van lagere inkomensgroepen staan in slechtere wijken, met minder groen. De wijken zijn vaker onveilig, zodat ouders hun kinderen minder buiten laten spelen of naar school laten fietsen – minder laten bewegen dus. De huizen staan dichter opeengepakt, zodat bewoners meer geluidsoverlast ervaren. Ze inhaleren ook vaker fijnstof. Pal langs snelwegen liggen zelden villawijken.

Een locatie waarvan de inrichting het risico op obesitas verhoogt, noemen we een ‘obesogene omgeving’. Arme wijken zijn vaker obesogene omgevingen dan rijke wijken. Zo is in arme wijken minder makkelijk aan gezond eten te komen, terwijl fastfood er juist makkelijker te krijgen is. Vergelijk bijvoorbeeld een straat in Amsterdam-Noord (17 procent obesitas, gemiddeld inkomen 18.500 euro) met een straat in Amsterdam-Zuid (9 procent obesitas, gemiddeld inkomen 30.900 euro)

Rijke wijken hebben over het algemeen meer groen, recreatiemogelijkheden zoals parken en sportvelden dan arme wijken. Neem bijvoorbeeld de Schildersbuurt in Den Haag (19 procent obesitas, gemiddeld inkomen 11.800 euro), en de wijk Benoordenhout in Den Haag (9 procent obesitas, gemiddeld inkomen 40.900 euro)

Mensen in arme buurten bewegen minder omdat de infrastructuur van de wijk daar minder toe uitnodigt, bijvoorbeeld door een goed systeem van fietspaden. Neem bijvoorbeeld de  fietsmogelijkheden in de Heerlense wijk Vrieheide-De Stack (19 procent obesitas, gemiddeld inkomen 16.400 euro) en wijk Lunetten, onderdeel van Utrecht-Zuid (10 procent obesitas, gemiddeld inkomen 22.100 euro)

Laag opgeleid

Een lage opleiding staat vaak aan de wieg van de problemen. Gebrek aan scholing vergroot niet alleen de kans op een laag inkomen, maar ook op het moeten doen van lichamelijk zware arbeid of werk onder andere nadelige omstandigheden.

Gebrek aan scholing werkt laaggeletterdheid in de hand. Dat bemoeilijkt weer het begrijpen van doktersadviezen en bijsluiters.

Scholing blijft – zoals zo vaak – een sleutel bij het vinden van oplossingen. Dat geldt als het gaat om het aanleren van een gezondere leefstijl en zéker als er daarbij sprake is van ‘tegenwind’.

(*) Geraadpleegde bron o.a.: NRC Handelsblad 2018. 

Voor het volledige artikel zie hier https://www.nrc.nl/nieuws/2018/06/14/als-het-geldgebrek-je-niet-nekt-dan-wel-de-stress-a1606609